Wanneer u door het Achterhoekse landschap rijdt, met zijn glooiende essen, dichte bossen en kronkelende beekjes, ziet u meer dan alleen natuur. U ziet een land dat gevormd is door boeren, door noaberschap en door een diepe verbondenheid met de aarde. In diezelfde aarde liggen de wortels van een traditie die net zo verweven is met de streek als de eikenbomen: de traditie van het bierbrouwen. De geschiedenis van het bier in de Achterhoek is geen verhaal van grote, industriële reuzen, maar een kroniek van kleine, lokale initiatieven, van vallen en opstaan, en van een ambacht dat als een veerkrachtige plant telkens weer de kop opsteekt. Het is een vloeibare geschiedenis die de ziel van de streek weerspiegelt: nuchter, eerlijk en vol karakter.
Voordat bier de drank werd die we vandaag de dag associëren met gezelligheid en ontspanning, was het eeuwenlang een eerste levensbehoefte. In de middeleeuwen en de eeuwen daarna was de Achterhoek, net als de rest van Europa, een agrarische samenleving waar het leven hard was en hygiëne een onbekend begrip. Het bier uit die tijd was de brandstof waarop de gemeenschap draaide.
Bier als voedsel en veilige drank
Stelt u zich een tijd voor waarin schoon drinkwater niet vanzelfsprekend was. Oppervlaktewater was vaak vervuild en een bron van ziektes zoals cholera en tyfus. Bier bood de oplossing. Tijdens het brouwproces wordt het water gekookt, waardoor schadelijke bacteriën worden gedood. Dit maakte bier een veel veiligere drank dan water. Maar het was meer dan dat. Het bier van toen, vaak troebel en laag in alcohol, was voedzaam en werd ook wel ‘vloeibaar brood’ genoemd. Het zat vol calorieën en voedingsstoffen uit de granen, en gaf de boeren en arbeiders de energie die ze nodig hadden voor het zware werk op het land. Zelfs kinderen dronken een lichte variant, het zogenoemde ‘dunbier’.
De rol van kloosters en boerderijen
De kennis van het brouwen was in de vroege middeleeuwen voornamelijk in handen van kloosters. Monniken perfectioneerden de brouwtechnieken, niet alleen voor eigen gebruik maar ook om reizigers en pelgrims te verzorgen. Hoewel de Achterhoek niet bekendstond om zijn grote, invloedrijke kloosters zoals in Brabant of Limburg, was de kennis wel degelijk aanwezig. Belangrijker nog voor de Achterhoek was de rol van de boerderij. Vrijwel elke grote boerderij had zijn eigen brouwketel. De boerin was vaak de brouwmeester en brouwde bier voor het eigen gezin en de knechten. Dit huisbrouwen was een integraal onderdeel van het boerenleven. Het was een cyclisch proces: het graan kwam van het land, werd gebruikt om bier te brouwen, en de bostel, het restproduct van het brouwen, diende weer als veevoer.
Grondstoffen uit eigen streek
Het bier werd gemaakt met wat voorhanden was. Gerst en tarwe van de eigen akkers vormden de basis. Voordat hop de standaard werd voor het conserveren en op smaak brengen van bier, gebruikte men een mengsel van kruiden dat ‘gruit’ werd genoemd. De samenstelling van gruit varieerde per streek en was vaak een goed bewaard geheim. U kunt zich voorstellen dat het bier daardoor per boerderij en per dorp een unieke, eigen smaak had. Het was een echt streekproduct, geworteld in de lokale grond en tradities.
De Opkomst van de Lokale Brouwerijen: Een Brouwerij in Elk Dorp
Vanaf de 17e en 18e eeuw begon het brouwen zich langzaam te professionaliseren. De huisbrouwerij op de boerderij maakte plaats voor kleine, commerciële brouwerijen in de dorpen en steden. De Achterhoek kende in de 19e en vroege 20e eeuw een opmerkelijke dichtheid aan brouwerijen. Bijna elk dorp van enige omvang had wel zijn eigen brouwer, die vaak ook een herberg of café runde.
Van huisbrouwsel naar commerciële productie
De groei van dorpen en de opkomst van een kleine middenklasse zorgden voor een grotere vraag naar bier. Het werd rendabel om niet alleen voor eigen gebruik te brouwen, maar ook voor de verkoop. Deze nieuwe brouwers waren vaak molenaars, bakkers of herbergiers die hun ambacht uitbreidden. De brouwerij werd het sociale hart van de gemeenschap. In het bijbehorende café kwamen de dorpelingen samen om het laatste nieuws uit te wisselen, zaken te doen en natuurlijk te genieten van een lokaal gebrouwen glas bier. Het bier was nog steeds lokaal: het werd zelden verder vervoerd dan het eigen dorp en de directe omgeving.
Bekende namen uit het verleden
Hoewel veel van deze brouwerijen in de nevelen van de tijd zijn verdwenen, zijn sommige namen nog steeds bekend. De bekendste is ongetwijfeld Brouwerij De Klok in Groenlo, de oorsprong van het latere Grolsch. Opgericht in 1615 door Willem Neerfeldt, groeide deze brouwerij uit tot een begrip. Maar er waren er veel meer. Denk aan brouwerijen als De Leeuw in Varsseveld, De Zwaan in Lichtenvoorde, of de Eibergse Bierbrouwerij. Steden als Zutphen en Doesburg, aan de rand van de Achterhoek, hadden een rijke brouwgeschiedenis met talloze kleine brouwerijen binnen hun stadsmuren. Elk had zijn eigen specialiteit, vaak een donker, bovengistend bier dat qua stijl leek op wat we nu een bokbier of een bruin bier zouden noemen.
Het sociale hart van de gemeenschap
De lokale brouwerij was meer dan een fabriekje. Het was een familiebedrijf, verankerd in de lokale samenleving. De brouwer kende zijn klanten persoonlijk. Hij sponsorde de lokale schutterij, leverde bier voor de kermis en was een gerespecteerd lid van de gemeenschap. Het bier was een symbool van lokale trots. Het smaakte nergens anders hetzelfde en vertelde het verhaal van het dorp en zijn inwoners.
De Grote Drooglegging: Oorlog, Concurrentie en de Pilsner Revolutie
De bloeiperiode van de lokale brouwerijen kwam in de 20e eeuw op een hardhandige manier ten einde. Een combinatie van factoren zorgde voor een ware kaalslag in het Achterhoekse bierlandschap. Deze periode kan worden gezien als een metaforische drooglegging, waarbij de diversiteit aan lokaal bier bijna volledig opdroogde.
De impact van de wereldoorlogen
De Eerste en Tweede Wereldoorlog hadden een verwoestend effect. Grondstoffen zoals gerst werden schaars en waren in de eerste plaats nodig voor voedselproductie. Nog desastreuzer was de vordering van koper en andere metalen door de bezetter. De koperen brouwketels, het trotse hart van elke brouwerij, werden in beslag genomen en omgesmolten voor de oorlogsindustrie. Veel kleine brouwers hadden na de oorlog niet de middelen om te herinvesteren in nieuwe, dure apparatuur en moesten hun deuren voorgoed sluiten.
De opmars van het pils
Naast de oorlog was er een technologische en culturele revolutie gaande: de opkomst van het pils. Dit ondergistende, heldere en verfrissende biertype, afkomstig uit Bohemen, veroverde de wereld. Grote brouwerijen investeerden in koeltechnieken en wisten een product te maken van constante kwaliteit, dat bovendien langer houdbaar was. De consument, gewend geraakt aan de vaak wisselende kwaliteit van lokaal bier, omarmde de voorspelbaarheid en de lichte smaak van pils. De traditionele, donkere en zwaardere bieren van de Achterhoekse brouwers raakten uit de mode.
De schaalvergroting slaat toe
De kleine, lokale brouwer kon onmogelijk concurreren met de grote pilsbrouwers. Deze reuzen hadden efficiëntere productieprocessen, lagere kosten en een veel groter distributienetwerk. Ze bonden cafés met wurgcontracten aan zich, waardoor er voor de lokale brouwer geen afzetmarkt meer overbleef. Vele kleine brouwerijen werden in de jaren ’50, ’60 en ’70 overgenomen door grotere spelers, vaak alleen om hun klantenbestand in te lijven en de brouwerij vervolgens te sluiten. Grolsch, zelf ooit een van die lokale brouwerijen, groeide in deze periode uit tot een dominante speler die veel concurrenten opslokte. Rond 1980 was het diverse Achterhoekse bierlandschap verschrompeld tot een monocultuur van pils. De unieke smaken waren bijna allemaal verdwenen.
De Wedergeboorte: De Terugkeer van het Ambacht
Net toen het leek alsof de strijd definitief gestreden was en de smaak van de Achterhoek voorgoed was veranderd in pils, begon er eind 20e eeuw iets te borrelen. Eerst zachtjes, daarna steeds luider. Een nieuwe generatie kreeg genoeg van de eenheidsworst en ging op zoek naar meer smaak, meer karakter en meer authenticiteit. De wedergeboorte van het Achterhoekse bier was begonnen.
De pioniers van de speciaalbierbeweging
In de jaren ’80 en ’90 ontstonden in heel Nederland kleine brouwerijen, vaak gestart door hobbybrouwers met een passie voor de Belgische en Engelse bierstijlen. Ook in de Achterhoek stonden enkele pioniers op. Zij begonnen in kleine schuurtjes en garages te experimenteren met recepten voor tripels, dubbels en stouts. Een van de vroege voorbeelden in de regio was Brouwerij Rodenburg in Rha, die liet zien dat er wel degelijk een markt was voor lokaal gebrouwen speciaalbier. Deze pioniers moesten roeien met de riemen die ze hadden en zwommen tegen de stroom in, maar ze legden het fundament voor de golf die zou volgen.
Een nieuwe generatie brouwers
Vanaf het begin van de 21e eeuw kwam de beweging in een stroomversnelling. Overal in de Achterhoek doken nieuwe, kleine brouwerijen op. Het waren geen grote bedrijven, maar gepassioneerde ambachtslieden die het brouwen naast hun baan deden of de sprong in het diepe waagden. Namen als Brouwerij Wentersch in Winterswijk, Bronckhorster Brewing Company in Rha en Brouwerij De Veldwachter in Zieuwent werden begrippen. Deze nieuwe generatie brouwers onderscheidde zich door een focus op kwaliteit, creativiteit en een sterke lokale verbinding. Ze waren niet uit op wereldheerschappij, maar op het brouwen van een mooi, eerlijk product voor de mensen in hun eigen streek.
Focus op lokale ingrediënten en verhalen
Wat deze nieuwe golf brouwers kenmerkt, is de drang om het bier weer te verbinden met de plek waar het vandaan komt. Dit doen ze op verschillende manieren:
- Gebruik van streekproducten: Er wordt geëxperimenteerd met lokale ingrediënten zoals honing van een imker uit de buurt, fruit uit een nabijgelegen boomgaard of zelfs granen van een specifieke Achterhoekse akker.
- Verhalen vertellen: De namen van de bieren en brouwerijen verwijzen vaak naar lokale legendes, historische gebeurtenissen of typisch Achterhoekse begrippen. Zo wordt elk biertje een klein stukje streekgeschiedenis.
- Direct contact: De brouwers verkopen hun bier vaak direct vanaf de brouwerij, op lokale markten of in hun eigen proeflokaal. Het contact met de drinker is direct en persoonlijk, net als vroeger.
Het Heden en de Toekomst: Een Bloeiend Bierlandschap
Vandaag de dag is het bierlandschap in de Achterhoek levendiger dan ooit. De metaforische drooglegging is voorbij en heeft plaatsgemaakt voor een vruchtbaar klimaat waarin tientallen brouwerijen floreren. De streek is een volwaardige bestemming geworden voor de liefhebber van ambachtelijk bier.
Een diversiteit aan smaken en stijlen
Waar u vroeger in een Achterhoeks café enkel kon kiezen tussen pils en misschien een bokbier in het seizoen, is de keuze nu overweldigend. U vindt er hoppige India Pale Ale’s (IPA’s), donkere en complexe Russian Imperial Stouts, frisse tarwebieren, klassieke Belgische tripels en experimentele Saisons. Elke brouwer heeft zijn eigen signatuur en specialiteiten. Deze diversiteit zorgt voor een dynamische en spannende biercultuur waarin altijd iets nieuws te ontdekken valt.
Samenwerking en biertoerisme
De nieuwe generatie brouwers ziet elkaar niet zozeer als concurrenten, maar als collega’s in dezelfde missie. Er wordt volop samengewerkt. Brouwerijen brengen gezamenlijke bieren uit (‘collabs’) en organiseren samen bierfestivals die duizenden bezoekers trekken. Deze festivals, zoals het Achterhoeks Bierfestival, zijn een viering van het lokale ambacht. Bier is bovendien een toeristische trekpleister geworden. Er zijn fiets- en wandelroutes die u langs verschillende brouwerijen leiden en veel brouwers bieden rondleidingen en proeverijen aan. Het bier is een manier geworden om de Achterhoek te ontdekken en te proeven.
Wat brengt de toekomst?
De toekomst van het Achterhoekse bier ziet er rooskleurig uit, maar kent ook uitdagingen. De markt voor speciaalbier wordt drukker, waardoor kwaliteit en onderscheidend vermogen steeds belangrijker worden. Duurzaamheid is een belangrijk thema: brouwers zoeken naar manieren om water te besparen, energieverbruik te verminderen en restproducten te hergebruiken. Ook is er een groeiende vraag naar alcoholvrije en alcoholarme speciaalbieren, een nieuwe uitdaging voor de creatieve brouwer. Toch is de basis ijzersterk. De liefde voor het ambacht, de verbinding met de streek en de nuchtere mentaliteit van de brouwers vormen een garantie dat de Achterhoek nog lang een rijke en smaakvolle biercultuur zal kennen. Het bier is, na een lange reis, weer thuisgekomen in het hart van de gemeenschap.
FAQs
Wat is de geschiedenis van bier in de Achterhoek?
De geschiedenis van bier in de Achterhoek gaat terug tot de middeleeuwen, waar bier een belangrijk onderdeel was van het dagelijks leven. In die tijd werd bier vaak gedronken omdat het veiliger was dan water, dat vaak besmet was.
Welke invloed heeft de industrialisatie gehad op de bierproductie in de Achterhoek?
Tijdens de industrialisatie in de 19e eeuw nam de bierproductie in de Achterhoek toe. Veel kleine brouwerijen werden opgericht en bier werd een belangrijk handelsproduct in de regio.
Wat zijn enkele traditionele biersoorten die in de Achterhoek worden gebrouwen?
In de Achterhoek worden traditionele biersoorten gebrouwen, zoals bockbier, witbier en kuitbier. Deze bieren hebben elk hun eigen unieke smaak en worden vaak gebrouwen volgens eeuwenoude recepten.
Hoe heeft de modernisering de bierproductie in de Achterhoek beïnvloed?
Met de komst van modernere brouwtechnieken en de opkomst van grote bierbrouwerijen, is de bierproductie in de Achterhoek veranderd. Veel kleine brouwerijen zijn verdwenen, maar er zijn ook nieuwe ambachtelijke brouwerijen opgericht die traditionele bieren brouwen.
Wat is de rol van bier in de cultuur van de Achterhoek?
Bier speelt een belangrijke rol in de cultuur van de Achterhoek. Het wordt vaak gedronken tijdens feesten en evenementen, en er zijn verschillende bierfestivals en proeverijen in de regio. Bovendien wordt bier ook vaak gebruikt als ingrediënt in traditionele Achterhoekse gerechten.
